Ίσως το πιο σημαντικό βυζαντινό μνημείο της Χαλκίδας, ένας φαινομενικά λιτός ναός ή όπως χαρακτηριστικά τον ονόμασε ο Παπαδιαμάντης στο έργο του «Φόνισσα» ως ψηλό και άκομψο, δεν είναι άλλος από τον ναό της Αγίας Παρασκευής. Η πολιούχος της Χαλκίδας που γιορτάζεται κάθε χρόνο στις 26 Ιουλίου στεγάζεται σε μια ξυλόστεγο τρίκλιτη βασιλική του 5ου ή 8ου αιώνα. Χτισμένη σε προνομιακή θέση, σε απόσταση αναπνοής από τη θάλασσα και άλλα αξιοσημείωτα μνημεία, η εκκλησία πέρασε από πολλά χέρια και άλλαξε μορφές δημιουργώντας ένα αρχιτεκτονικό αμάλγαμα της φράγκικης, της ενετικής και της οθωμανικής εποχής. Όσο απλή κι αν δείχνει η εξωτερική πρόσοψη του ναού, το εσωτερικό του αρκεί για να μας κόψει την ανάσα. Αποτελείται από τρία κλίτη που τα διαχωρίζουν δυο εντυπωσιακά ψηλές πετρόχτιστες κιονοστοιχίες. Η αρχοντική απλότητα που δημιουργούν το ξύλο της σκεπής, η πέτρα στους τοίχους και τα περίτεχνα σκαλίσματα των κιόνων υπό το φως που εισέρχεται από τα παράθυρα καθιστούν την επίσκεψή μας στο ναό όχι μόνο απαραίτητη αλλά και μοναδική!
Ο ναός της Αγίας Παρασκευής αποτελεί ένα εμβληματικό μνημείο στο ιστορικό κέντρο της πόλης της Χαλκίδας απέναντι από την οικία του Ενετού Βαϊλου και σε κοντινή απόσταση από το τζαμί Εμίρ Ζαδέ. Η αρχική του κατασκευή αποτελεί μέχρι και σήμερα αντικείμενο πολλών ερευνών και απόψεων με τις περισσότερες ερμηνείες να απορρίπτονται ή να αμφισβητούνται από νεότερες ανακαλύψεις που έρχονται στο φως. Επομένως, οι περισσότερες πληροφορίες που θα μάθουμε για το αρχιτεκτόνημα αυτό είναι μάλλον προσεγγίσεις βασισμένες σε ιστορικά γεγονότα που όμως δεν έχουν επαληθευτεί, χωρίς όμως να χάνουν το ενδιαφέρον τους.
Από όλες τις έρευνες που έχουν δημοσιευτεί, μόνο ένα πράγμα είναι σίγουρο και αποδεκτό από τους αρχαιολόγους και τους αρχιτέκτονες που έχουν ασχοληθεί με τον ναό της Αγίας Παρασκευής. Το παρόν κτίσμα δεν πρόκειται για το αρχικό αλλά βασίζεται σε θεμέλια προηγούμενου κτίσματος αμφιβόλου ταυτότητας. Η αρχική προσέγγιση υποστηρίζει ότι στη θέση του ναού προϋπήρχε το περιφερειακό ιερό του Ολυμπίου Διός της αρχαίας Χαλκίδας. Το 1848 διατυπώθηκε η άποψηότι εδώ υψώνονταν ένας άλλος τρισυπόστατος αρχαίος ναός αφιερωμένος στον Απόλλωνα, την Αρτέμιδα και τη Λητώ. πλέον και οι δύο προσεγγίσεις θεωρούνται αβάσιμες και αυθαίρετες καθώς τα πραγματικά τους θεμέλια έχουν εντοπιστεί σε διαφορετικές τοποθεσίες.
Μπαίνοντας στο εσωτερικό του ναού, το πρώτο πράγμα που θα μας κεντρίσει το ενδιαφέρον είναι η δομή και η αρχιτεκτονική του καθώς δεν θυμίζει το στυλ μιας κλασσικής εκκλησίας όπως τη γνωρίζουμε σήμερα. Η εκκλησία χαρακτηρίζεται ως τρίκλιτη αφού χωρίζεται σε τρία κλίτη τα οποία οριοθετούνται από δύο ενδιάμεσες κιονοστοιχίες, οι οποίες αποτελούνται έκαστη από πέντε αρχαιοπρεπείς κίονες. Τα κιονόκρανά τους παρουσιάζουν ανομοιόμορφα χαρακτηριστικά μεταξύ τους μαρτυρώντας ενδεχομένως και την διαφορετική εποχή κατασκευής τους. Πράγματι, αν τα παρατηρήσουμε, κάποια είναι σύνθετα μετά κυβικού επιθήματος με τις έλικες να σμικρύνονται αποτελώντας ένα μείγμα Ιωνικού και Κορινθιακού ρυθμού, ενώ άλλα φέρουν στον κάλαθό τους ανεμιζόμενα φύλλα πριονωτής ακάνθης, μία καλλιτεχνική τάση που τοποθετείται στην Ιουστινιάνεια περίοδο.
Το κτίσμα δέχτηκε πολλές επεμβάσεις και μετατροπές ώσπου να λάβει τη σημερινή του μορφή. Το αρχικό κτίσμα της παλαιοχριστιανικής βασιλικής δέχτηκε μερική ανακατασκευή περίπου τον 11ο αιώνα όταν και λειτουργούσε ως καθεδρικός ναός της διαλαμβανόμενης Παναγίας της Περίβλεπτου. Ο ναός υπέστη μεγάλες καταστροφές κατά την κατάκτηση της Εύβοιας από τους Φράγκους, οι οποίοι όμως χρησιμοποίησαν το σχέδιο του παλιού ναού ως βάση για την κατασκευή του νέου, γοτθικού ρυθμού. Κύριο χαρακτηριστικό που επιβεβαιώνει τα παραπάνω είναι τα εντυπωσιακά δίλοβα οξύκορφα παράθυρα, νεογοτθικού ύφους, που κοσμούν τους εξωτερικούς τοίχους του κτίσματος. Η δυτική πρόσοψη της Αγίας Παρασκευής τροποποιήθηκε μετά την κατάρρευση της παλαιότερης στον σεισμό του 1853. Μετά και τον σεισμό του 1894. στην θέση του κατεστραμμένου τμήματος του πύργου του κωδωνοστασίου κατασκευάστηκε ένα υποτυπώδες καμπαναριό, ενώ στην ανατολική πλευρά του Ιερού Βήματος προστέθηκε ένα δίλοβο Γοτθικό παράθυρο.
Η αλήθεια είναι πως ο ιστορικός πλούτος του ναού είναι τόσο μεγάλος που δεν θα μπορούσαμε να τον εξερευνήσουμε από την πρώτη μας επίσκεψη. Μπορούμε όμως να σταθούμε για λίγο και να θαυμάσουμε το υποβλητικό κεντρικό κλίτος με το μαρμάρινο τέμπλο του 19ου αιώνα, να υψώσουμε το κεφάλι μας προς την στέγη, η ξυλεία της οποίας εισήχθη από τις Ιταλικές Άλπεις, και να γίνουμε μέρος της αρμονικής αυτής συνύπαρξης μεταξύ παλαιοχριστιανικής και γοτθικής αρχιτεκτονικής, όχι σε κάποιο κάστρο ούτε σε κάποιο μουσείο αλλά στον Ιερό Ναό της Αγίας Παρασκευής.